Şap Hastalığı Aşısı SAT-1 Tedavisi

Son günlerde ülkemizde özellikle Ardahan, Kars ve Konya gibi hayvancılığın yoğun yapıldığı bölgelerde yıkıcı bir etki yaratan Şap Hastalığı (SAT-1 serotipi) salgını sebebiyle önemli sayıda hayvan ölümü gerçekleşmiş, üreticiler için ağır ekonomik zorluklar oluşmuştur.

VetesVeteriner olarak Mayıs 2025’ten bugüne Türkiye’de ortaya çıkan Şap Hastalığı (FMD) salgınını, ülkenin tarımsal ekonomisi ve ulusal güvenliği açısından kritik bir olay olarak ele alan kısa bir araştırma içeriği oluşturarak siz değerli hayvan sahiplerini bilgilendiriyoruz.

Not: En güncel ve doğru bilgiler için Tarım ve Orman Bakanlığı ile yetkili kurumların takip edilmesi önerilir.

Şap Hastalığı Nedir?

Şap hastalığı, Picornaviridae familyasına ait bir Aphthovirus‘un neden olduğu, akut ve son derece bulaşıcı bir viral enfeksiyondur. Virüsün en belirgin özelliği, yedi farklı immünolojik serotipe (O, A, C, SAT-1, SAT-2, SAT-3 ve Asia-1) sahip olmasıyla ortaya çıkan antijenik çeşitliliğidir. Bu serotiplerin kendi içinde de 60’tan fazla alt tipi bulunmaktadır. Bu çeşitlilik, şap hastalığı ile mücadelenin temel zorluğunu oluşturur; çünkü bir serotipe karşı oluşan bağışıklık (hastalığı geçirme veya aşılama yoluyla), diğer serotiplere karşı koruma sağlamaz. Bu durum, her salgının, etkili ve uyumlu bir aşı geliştirilebilmesi için spesifik serotipin hızla teşhis edilmesini zorunlu kılar.

O serotipi dünya genelinde en yaygın olanıyken, SAT (Southern African Territories – Güney Afrika Toprakları) serotipleri tipik olarak Afrika’ya endemiktir. Dolayısıyla, SAT-1 gibi egzotik bir serotipin, mevcut aşıların genellikle O ve A tiplerine yönelik olduğu Türkiye gibi bir bölgeye girmesi, epidemiyolojik açıdan en kötü senaryolardan birini temsil eder.

Şap Serotipleri

Aşağıda Şap Hastalığı serotipleri listesi yer almaktadır.

Şap Hastalığı Belirtileri Nelerdir?

Hastalığın kuluçka süresi genellikle 2-7 gün arasında değişmekle birlikte 14 güne kadar uzayabilir. Hastalık, ani başlayan yüksek ateş (40-41°C), depresyon ve iştahsızlık ile karakterizedir.

En tipik Şap Hastalığı klinik bulguları

• Dil,
• Diş etleri,
• Dudaklar,
• Tırnak araları ve süt veren hayvanların meme başlarında içi sıvı dolu keseciklerin (veziküller) oluşmasıdır.

Bu veziküller birkaç saat içinde patlayarak acı veren, çiğ erozyonlar bırakır. Bu durum, bol miktarda, ip gibi uzayan ve köpüklü salya akıntısına (“salya akıntısı”), karakteristik bir ağız şapırdatmasına (“ağız şapırtısı”), şiddetli topallığa (“topallık”) ve hayvanın yemek yeme ile hareket etme konusundaki isteksizliğine yol açar.

Sonuç olarak, süt veriminde ani ve ciddi düşüşler, belirgin kilo kaybı ve gebe hayvanlarda yavru atma vakaları görülür. Klinik belirtiler sığırlarda çok şiddetli seyrederken, koyun ve keçilerde daha hafif olabilir ve gözden kaçabilir. Bu durum, küçükbaş hayvanların hastalığın “sessiz yayıcıları” olarak hareket etmesine ve salgının fark edilmeden yayılmasına neden olabilir. Bu klinik belirtiler sadece birer teşhis aracı değil, aynı zamanda ekonomik kayıpların doğrudan nedenidir.

Şap Hastalığı Ölüm Riski

Şap, duyarlı sürülerde %100’e varan yüksek bir morbidite (hastalanma) oranına sahip olmasına rağmen, yetişkin hayvanlarda mortalite (ölüm) oranı genellikle düşüktür (%2-5). Ancak, özellikle genç hayvanlarda (buzağı, kuzu ve oğlak) ölümlerin birincil nedeni, virüsün kalp kasına yerleşmesiyle oluşan öldürücü ve çok odaklı bir miyokardittir (kalp kası iltihabı).

Bu durum, tipik veziküler lezyonlar gelişmeden ani ölümlere yol açabilir ve bazı salgınlarda genç hayvanlardaki ölüm oranı %50’yi aşabilir. Ölüme katkıda bulunan diğer faktörler arasında, annelerinin acı veren meme lezyonları nedeniyle emzirmeye izin vermemesi veya süt üretememesi sonucu genç hayvanların açlıktan ölmesi ve açık yaraların ikincil bakteriyel enfeksiyonlara maruz kalması yer alır.

Şap Hastalığı Nasıl Bulaşır?

Şap, bilinen en bulaşıcı hayvan hastalıklarından biridir. Virüs, enfekte hayvanlarla doğrudan temas yoluyla (>%95 bulaşma) yayılır. Enfekte hayvanlar, solunumlarından çıkan aerosoller ile salya, süt, idrar ve dışkı gibi tüm salgı ve atıklarında çok yüksek miktarda virüs saçarlar.

Şap Hastalığı Bulaşma Yolları

Ek olarak Şap şu yollarla bulaşır;

• Virüsle kontamine olmuş yem,
• Su,
• Ekipman,
• Nakil araçları ve insanların giysi/ayakkabıları gibi cansız materyaller (fomitler) aracılığıyla dolaylı yollardan da bulaşır.

Virüs, çevre koşullarına karşı oldukça dirençlidir ve uygun (serin, nemli) koşullar altında haftalarca, hatta aylarca canlı kalabilir:

• Yapağıda 14 gün,
• Samanda 15 hafta,
• Kışın sıvı gübrede 6 ay ve araç lastiklerinde 11-14 hafta.

En endişe verici bulaşma yollarından biri de, virüsün uygun meteorolojik koşullar altında rüzgarla aerosol bulutları içinde uzun mesafelere taşınabilmesidir. Bu yolla virüs karada 60 km’den fazla yol kat edebilir. Bu çoklu ve verimli bulaşma yolları ile virüsün çevresel direnci, bir salgın başladığında hastalığın kontrol altına alınmasını son derece zorlaştırır.

Şap Hastalığı İnsanlara Bulaşır Mı?

Şapın insanlara bulaşması son derece nadir bir durumdur ve önemli bir halk sağlığı sorunu olarak kabul edilmez. Bulaşma vakaları genellikle enfekte hayvanlarla yoğun ve doğrudan temas veya pastörize edilmemiş süt tüketimi yoluyla meydana gelir ve insanlarda ateş ile el, ayak ve ağızda hafif, kendi kendine iyileşen veziküllerle seyreder.

Virüs insan vücudunda verimli bir şekilde çoğalamaz ve insandan insana bulaşma neredeyse hiç bildirilmemiştir. Sütün pastörize edilmesi ve etin iyi pişirilmesi gibi standart gıda güvenliği uygulamaları virüsü tamamen etkisiz hale getirir.

Şap Hastalığında Türkiye’nin Güncel Durumu

2025 yılındaki şap krizi, Mayıs ayından itibaren Ardahan, Konya ve çevre illerden gelen ciddi büyükbaş hayvan ölümleri haberleriyle kamuoyunun gündemine girmiştir. Temmuz ve Ağustos aylarına gelindiğinde durum kritik bir hal almıştır. Tarım ve Orman Bakanlığı (TOB), özellikle yoğun hayvan hareketliliğinin yaşandığı Kurban Bayramı sonrasında şap hastalığı mihraklarında bir artış olduğunu kabul etmiştir.

Sahadan gelen raporlar, durumun ciddiyetini ortaya koymuştur. Ağustos 2025 başlarında sadece Ardahan’ın Hoçvan bölgesinde ölen sığır sayısının 1.000 civarında olduğu tahmin edilirken , aynı ayın ortalarında daha endişe verici bir rapor, Ardahan il genelinde 10.000’den fazla büyükbaş hayvanın telef olduğunu ve ekonomik kaybın 1,5 milyar Türk Lirası’nı aştığını belirtmiştir. Türkiye Ziraat Odaları Birliği (TZOB), çiftçilerden gelen bilgilere dayanarak 2025 yılındaki virüsün önceki salgınlara göre “daha ölümcül ve tehlikeli” olduğunu ve bazı bölgelerde ciddi hayvan kayıplarına yol açtığını doğrulamıştır.

Türkiye’de Sat-1 Serotipi

Türkiye’nin ulusal referans laboratuvarı olan Şap Enstitüsü tarafından yapılan resmi laboratuvar analizleri, salgına neden olan etkenin SAT-1 serotipi olduğunu kesin olarak ortaya koymuştur. Bu, Türkiye için yeni bir virüs tipinin ülkeye ilk kez girdiğini teyit etmiştir. Bu tespit, kullanıcı sorgusunda belirtilen SAT-2’den farklı ve kritik bir ayrıntıdır. Türkiye ve bölgeyi etkileyen bir SAT-2 salgını 2022-2023 yıllarında yaşanmış ve bu salgın da Doğu Afrika kökenli virüslerle ilişkilendirilmiştir. Ancak 2025 krizi, kesin olarak bir SAT-1 olayıdır.

SAT-1 serotipi, SAT-2 gibi Sahra Altı Afrika’ya endemiktir ve Avrasya için egzotiktir. Bu virüsün Türkiye’de ortaya çıkması, ciddi bir biyogüvenlik ihlalini göstermektedir. Serotipin SAT-1 olarak tanımlanması, salgınla mücadelenin seyrini belirleyen en önemli teşhis bulgusuydu. Bu bulgu, ülkedeki mevcut aşı stoklarını (muhtemelen O ve A serotiplerini içeren) yeni tehdide karşı anında işlevsiz kılmıştır. Bağışıklığı olmayan bir popülasyondaki hızlı yayılımı ve potansiyel olarak yüksek ölüm oranını açıklamış ve acil olarak serotipe özgü yeni bir aşı geliştirme ve üretme programını zorunlu kılmıştır.

Şap Hastalığı Türkiye’ye Nasıl Gelmiş Olabilir?

Virüsün ülkeye spesifik giriş olayına dair doğrudan bir kanıt sunulmamış olsa da, genel epidemiyolojik tablo oldukça nettir. TZOB, Türkiye’ye şap hastalığının girmesindeki en önemli etken olarak sınırlardan yapılan kaçak canlı hayvan ve et girişlerini işaret etmektedir.

Şap Hangi Ülkeden Türkiye’ye Geldi?

2025’in başlarına ait uluslararası raporlar, aynı SAT-1 serotipinin Irak ve Kuveyt’te de bulunduğunu ve viral soyun kökeninin Doğu Afrika’ya dayandığını doğrulamaktadır. Türkiye’yi 2022-23 yıllarında etkileyen SAT-2 salgınının kökeni de yine Doğu Afrika olarak belirlenmişti. Bu veriler, 2025’teki SAT-1 virüsünün Türkiye’ye güneydoğu komşularından veya bu ülkeler üzerinden, Doğu Afrika’dan başlayan bir bulaşma zinciriyle ulaştığını kuvvetle düşündürmektedir.

Şap Hastalığı İle Mücadelede Son Durum

İhbarların alınması üzerine Tarım ve Orman İl/İlçe Müdürlükleri, klinik muayene ve numune toplama amacıyla salgın bölgelerine (mihrak bölgeleri) sevk edilmiştir. Toplanan numuneler, teşhis ve serotipleme için ulusal referans laboratuvarı olan Şap Enstitüsü’ne gönderilmiştir.

Hastalığın teyit edildiği işletmelerin çevresinde, standart protokollere uygun olarak 3 km çapında bir koruma bölgesi ve 10 km çapında bir gözetim bölgesi oluşturularak karantina altına alınmıştır. Bu bölgelere her türlü hayvan giriş ve çıkışı yasaklanmıştır.

Şap, “ihbarı mecburi” bir hastalık olduğundan, çiftçiler ve veteriner hekimler şüpheli vakaları yasal olarak bildirmekle yükümlüdür. Bu önlemlerin etkinliği, ihbar ve teşhisin hızına ve karantina kurallarının sahadaki sıkı uygulamasına bağlıdır.

Şap Aşısı Üretimi

Yeni SAT-1 serotipinin oluşturduğu tehdidi fark eden TOB’a bağlı Şap Enstitüsü, hızla yeni ve etkili bir aşı geliştirip üretmek için harekete geçmiştir. 10 Temmuz 2025 itibarıyla, yeni SAT-1 aşısından yaklaşık 6 milyon doz üretilerek sahaya sevk edilmiştir.

Enstitünün talebi karşılamak için 7/24 esasına göre çalıştığı ve 20 Temmuz’a kadar 2,6 milyon doz daha üretmeyi planladığı bildirilmiştir. Normalde sonbaharda yapılması planlanan ulusal aşılama kampanyası, salgınla mücadele amacıyla 19 Haziran 2025 tarihine çekilmiştir.

Aşılama çalışmaları, riskli bölgelerden başlayarak ülke geneline yayılmış ve tüm duyarlı hayvan popülasyonunun aşılanması hedeflenmiştir. Bu, Türkiye’nin veterinerlik otoriteleri için önemli bir teknik ve lojistik başarıyı temsil etmektedir. Ancak kampanyanın nihai başarısı, ideal olarak %80’in üzerinde bir aşılama oranına hızla ulaşılmasına bağlıdır ki bu, geniş ve coğrafi olarak çeşitli bir ülkede büyük bir lojistik zorluktur.

Şap Hastalığı Hangi Ülkelerde Var?

Şap hayvancılık ve ticaret için küresel bir tehdit olmaya devam etmektedir. WOAH, dünyayı, spesifik viral soyların korunduğu yedi endemik şap “havuzu”na ayırmaktadır. 2025’in ilk çeyreği, iki ayrı şap virüsünün Avrupa’ya (Almanya ve Macaristan/Slovakya) girmesi ve SAT-1 serotipinin Ortadoğu’ya yayılmasıyla özellikle hareketli geçmiştir.

Bu olaylar, şap virüsünün uluslararası sınırları ne kadar kolay aşabildiğini göstermektedir. WOAH, etkili bir kontrol için erken teşhis, sürveyans, biyogüvenlik ve en az %80 kapsama oranına sahip aşılamanın önemini vurgulamaktadır. 2025’teki küresel durum, hiçbir ülkenin izole olmadığını ve Türkiye’deki olayların, artan küresel şap aktivitesi ve viral hareketlilik döneminin bir parçası olduğunu göstermektedir.

Şap Hastalığı Hayvan Ölümleri ve Ekonomik Kayıplar

En doğrudan kayıp, hayvan ölümleridir. Sadece Ardahan’da binlerce hayvanın telef olduğu ve maddi kaybın 1,5 milyar TL’yi bulduğu rapor edilmiştir. Hayatta kalan hayvanlarda ise üretim kayıpları nedeniyle ekonomik etki şiddetlidir. Şap, süt veriminde %15 ila %80 arasında keskin bir düşüşe ve et üretiminde yaklaşık %10’luk bir kayba neden olmaktadır.

Büyük bir salgının Türkiye’ye olası yıllık maliyetini hesaplayan bir 2025 raporu, et üretiminde 2,3 milyar dolar, süt üretiminde 875 milyon dolar ve buzağı ölümlerinden 25 milyon dolar kayıp öngörmüştür. Veteriner tedavi ve ilaç masrafları gibi ek maliyetlerin ise yıllık 416 milyon dolar civarında olacağı tahmin edilmektedir. Bu rakamlar, felaketin ekonomik boyutunun ne kadar büyük olduğunu göstermektedir.

Sık Sorulanlar

Şap Hastalığı ile ilgili en çok sorulan sorular ve cevapları aşağıdadır.

Bu yazıyı beğendiniz mi? Fikirlerinizi önemsiyoruz. Lütfen düşüncelerinizi bizimle yorumlarda paylaşın.

Blog | Veterinerlik Hakkında Bilgiler

En İyi Veteriner Yazılımı Karşılaştırması 2025

Günümüzün hızlı tempolu veterinerlik sektöründe, verimlilik, doğruluk ve müşteri iletişimi en az tıbbi uzmanlık kadar kritik hale geldi. Türkiye’deki klinikler…

Blog | Veterinerlik Hakkında Bilgiler

Veteriner Forması Scrubs Çeşitleri

Veteriner Forması Veteriner Scrubs çeşitleri nelerdir? Veteriner Giyimi, Veteriner Önlükleri ve fiyatları hakkında detaylı bilgiler. Veterinerler, hayvanların sağlık bakımını üstlenen…

Blog | Veterinerlik Hakkında Bilgiler

Sokak Hayvanlarına Ötanazi Çözüm Değil

Sokak hayvanları yasa tasarısında özellikle sokak hayvanlarına ötanazi işlemini barındıran madde üzerine son günlerde oldukça fazla tartışma mevcut. Bahse konu…